ብጹዕ አቡነ ቴዎፍሎስ ዶ/ር
የሰሜን ካሊፎርኒያ ኔቫዳ እና አሪዞና ሀገረ ስብከት ሊቀ ጳጳስ 
His Eminence Abune Theophilus (PsyD)
EOTC Archbishop of N. CA, NV & AZ Diocese

የቤተ ክርስቲያን ታሪክ
በክርስቶስ ልደት ወቅት
“የሳባና የሳባ ነገሥታት ስጦታ ያቅርቡ” (መዝ.72፡10)
በመዝሙር 72፡9-10 ላይ በንጉሥ ዳዊት ትንቢት ላይ በመመስረት “ኢትዮጵያውያን በፊቱ ይሰግዱ ጠላቶቹም አፈር ይልሳሉ። የተርሴስና የደሴቶች ነገሥታት ግብር ያቅርቡለት፤ የሳባ ነገሥታት ስጦታ ያቅርቡ! ነገሥታት ሁሉ በፊቱ ይውደቁ፤ ኢየሱስ ክርስቶስ በይሁዳ ቤተ ልሔም በሄሮድስ ዘመን በተወለደ ጊዜ ከምሥራቅ የመጡ ሰብአ ሰገል ወደ ኢየሩሳሌም መጡ ወደ ቤትም ገብተው ሕፃኑን ከእናቱ ከማርያም ጋር አዩት። ወድቀው ሰገዱለት። ከዚያም ሀብታቸውን ከፍተው እጅ መንሻ ወርቅና ዕጣን ከርቤም አቀረቡለት (ማቴ. 2፡1-11)። በኢትዮጵያውያን ትውፊት መሠረት በቤተልሔም ለኢየሱስ ግብር ከሰጡት ነገሥታት መካከል አንዱ ኢትዮጵያዊ ንጉሥ ባዜን ነው።

ነቢዩ ኢሳይያስ “ብዙ ግመሎች፣ የምድያም ግመሎችና የኤፋ ግመሎች ይጋርዱሻል። ከሳባ የመጡ ሁሉ ይመጣሉ። ወርቅና እጣን ያመጣሉ የእግዚአብሔርንም ውዳሴ ይናገራሉ” (ኢሳ. 60፡6)፣ የወርቅ ግብር ያቀረበው የኢትዮጵያ ንጉሥ እንደሆነ ይታመናል። ስለዚህ ኢትዮጵያዊው ክርስቶስን ስለሚያውቅ ልደቱንም ከውልደቱ ጀምሮ ያከበረ በመሆኑ ቤተ ክርስቲያን ጥንታዊት ነው ማለቷ ተገቢ ነው።

ከ 1 ኛ - 4 ኛ ክፍለ ዘመን
"እነሆ ውሃ! እንዳልጠመቅ የሚከለክለኝ ምንድር ነው” ሐዋ 8፡36 የጌታ መልአክ ፊልጶስን “ተነሥተህ በደቡብ በኩል ከኢየሩሳሌም ወደ ጋዛ ወደሚያወርደው ምድረ በዳ መንገድ ሂድ” አለው። ተነሥቶም ሄደ። እነሆም፥ የኢትዮጵያ ንግሥት የሕንደኬ አገልጋይ የሆነ አንድ ኢትዮጵያዊ ሊሰግድ ወደ ኢየሩሳሌም መጥቶ ይመለስ ነበር፤ እነሆም፥ የኢትዮጵያ ንግሥት የሕንደኬ አገልጋይ የሆነ አንድ ኢትዮጵያዊ። በሠረገላው ተቀምጦ የነቢዩ ኢሳይያስን ያነብ ነበር። መንፈሱም ፊልጶስን “ውጣና ከዚህ ሰረገላ ጋር ተገናኝ” አለው። ፊልጶስም ወደ እርሱ ሮጦ የነቢዩን የኢሳይያስን መጽሐፍ ሲያነብ ሰማና ጠየቀ። "ስለዚህ የምታነበውን ተረድተሃል?" እርሱም፣ “ማንም ካልመራኝ እንዴት እችላለሁ?” አለ። ፊልጶስንም መጥቶ ከእርሱ ጋር እንዲቀመጥ ጋበዘው። ያነብ የነበረው የመጽሐፉ ክፍል እንዲህ ነበር፡- በግ ወደ መታረድ እንደሚነዳ ጠቦትም በሸላቹ ፊት ዝም እንደሚል፥ እንዲሁ አፉን አይከፍትም። በውርደቱ ፍትህ ተነፍጎታል። ትውልዱን ማን ይገልጸዋል? ነፍሱ ከምድር ተነሥታለችና። ጃንደረባውም ፊልጶስን፡- ነቢዩ ስለ ራሱ ወይስ ስለ ሌላ ሰው ይህን ስለ ማን ይናገራል? ፊልጶስም አፉን ከፈተ፥ ከመጽሐፍም ጀምሮ የኢየሱስን ወንጌል ነገረው። በመንገድም ሲሄዱ ወደ ውኃ ደረሱ ጃንደረባውም “እነሆ ውኃ! እንዳልጠመቅ የሚከለክለኝ ምንድን ነው? ፊልጶስም “በፍጹም ልብህ ብታምን ትችላለህ” አለው። እርሱም፣ “ኢየሱስ ክርስቶስ የእግዚአብሔር ልጅ እንደ ሆነ አምናለሁ” ሲል መለሰ። ሠረገላውም ይቆም ዘንድ አዘዘ፥ ፊልጶስና ጃንደረባውም ሁለቱም ወደ ውኃ ወረዱ፥ አጠመቀውም። ከውኃውም በወጡ ጊዜ የጌታ መንፈስ ፊልጶስን ያዘው። ጃንደረባውም ከዚያ ወዲያ አላየውም ተመልሶም መንገዱን ሄደ (ሐዋ. 8፡26-39)።

ሐዋርያው ​​ሉቃስ እንደዘገበው የክርስትና እምነት እና ጥምቀት በ41 ዓ.ም በኢትዮጵያዊቷ ንግሥት ቄንደሴ ጃንደረባ በባኮስ በኩል ወደ ኢትዮጵያ ገብቷል። “ኢየሱስ ክርስቶስ የእግዚአብሔር ልጅ እንደሆነ አምናለሁ” የሚለውን ቀመር ለዓለም በማስተዋወቅ የመጀመሪያው ኢትዮጵያዊው ባኮስ ነው። የኢየሱስን የእግዚአብሔርን መርከብ ለመቀበል አሁንም ችግር ውስጥ ካሉት እንደ አይሁዶች እና እስላሞች በተለየ መልኩ ኢየሱስን የእግዚአብሔር ልጅ እንደሆነ አምኗል እናም ይህን እውነተኛ እምነት ለህዝቡ አስተምሯል። ከዚያን ጊዜ ጀምሮ የኢትዮጵያ ኦርቶዶክስ ቤተክርስቲያን የኢየሱስን ልጅ የእግዚአብሔርን መርከብ ታምናለች እና ታስተምራለች። የክርስትና እምነትን በመቀበል በሐዋርያት ዘመን የመጀመርያው የወንጌል መከር የሆነው ባኮስ ለኢትዮጵያ ቤተ ክርስቲያን እምነትና ሥርዓት የማዕዘን ድንጋይ ነው። ባኮስ በሐጅ ጉዞው የሞዚክ እና የወንጌል ህግጋትን ግዴታዎች ፈጽሟል እናም ስሙንና የአገሩን ስም በመጽሐፍ ቅዱስ ውስጥ ተጠቅሷል።

የጥንቱ የቤተ ክርስቲያን ታሪክ ጸሐፊ ዩሳቢየስ ዘ ቄሳሪያን እንደዘገበው፣ ወደ ቤት ሲመለስ ባኮስ ስለ ፊልጶስ የሰማውን ስለ ክርስቶስ ለሕዝቡ አስተማረ። የኢትዮጵያ ቤተ ክርስቲያንም የተመሰረተችው ከዚህ ጊዜ ጀምሮ ነው። ቅዱስ ፊልጶስ የኢትዮጵያ ኦርቶዶክስ ተዋሕዶ ቤተ ክርስቲያን የወላዲት አባት ስለሆነ ቤተ ክርስቲያን በማነጽ በስሙ የሕግ ጽላት በመቅረጽ ቤተ ክርስቲያን ታስታውሳለች። ቤተ ክርስቲያንም በጸሎቱ እና በቃለ ምልልሱ ኃይል ታደርጋለች።

ከቅዱስ ፊልጶስ በተጨማሪ የቤተ ክርስቲያን ታሪክ ጸሐፊዎች ሩፊኖስና ሶቅራጥስ፣ ሐዋርያቱ ቅዱስ ማቴዎስ፣ ቅዱስ ናትናኤል ቅዱስ በርተሎሜዎስ እና ቅዱስ ቶማስ በኑቢያ (ሱዳን) እና በተለያዩ የኢትዮጵያ አውራጃዎች ወንጌልን ሰበኩ።

በ4ኛው መቶ ክፍለ ዘመን ዓ.ም.፣ ቅዱስ ጳውሎስ የኢየሱስን ሊቀ ካህናትነት ሲመሰክር እንዲህ ያለ ሊቀ ካህናት እንዲኖረን ተገቢ ነበርና። ቅዱስ፣ ነቀፋ የሌለበት፣ እድፍ የሌለበት፣ ከኃጢአተኞች የተለየ፣ ከሰማያት በላይ የከበረ” (ዕብ. 7፡26) የኢትዮጵያ ቤተ ክርስቲያን ቅዱስ ፍሬምንጦስ አባ ሰላማን ወደ እስክንድርያ የላከችው ከሐዋርያት ሥር የሆነ ሊቀ ካህናት ነው። የሊቀ ካህናቱ የኢየሱስ ተሾመ። የወቅቱ የእስክንድርያ ፓትርያርክ ቅዱስ አትናቲዮስ አባ ሰላማን ራሱ አዝዞ ኢትዮጵያን ላከ።

ኢትዮጵያ በ1ኛው መቶ ክፍለ ዘመን ክርስትናን ብትቀበልም እንደ ሲኖዶስ ሥርዓት በ330 ዓ.ም የኤጲስ ቆጶስ መንበር ተሰጥቷታል። በ4ኛው ክፍለ ዘመን በአብርሃ እና አሽባህ ዘመነ መንግስት ክርስትና በኢትዮጵያ በይፋ በጳጳስ በአባ ሰላማ ሰበከ እና በአለም አቀፍ ደረጃ እውቅና የሰጠች ጥሩ የተመሰረተች ቤተክርስትያን ሆነች። አባ ሰላማ በየአገሩ የወንጌል ብርሃንን በአክምም መቀመጫ አድርጎ ሰድቦ ስለነበር አባ ሰላማ ብርሃናዊ ተሳዳቢ ተባለ።

ከዚህ ጊዜ ጀምሮ የቤተ ክርስቲያን ሥርዓተ አምልኮዎች በሙሉ መልክ መሰጠት ጀመሩ። ቅዱስ ፍሬምንጦስም ወንጌልን በመላው አገሪቱ እንዲሰራጭ ይረዱ ዘንድ ካህናትንና ዲያቆናትን ሾመ። በተለይም የአይሁድ ሊቀ ካህናት የሆነውን አብርሃምን ኤጲስ ቆጶስ ሕዝቤ ቅድስ ብሎ እንዲጠራ አዘዘው። በወንጌል ሕዝበ ቅዳስ የኖባ፣ የሳባ፣ የናግራን፣ የታግራይ፣ የአማራና የአንጎት ሕዝብ፣ ቀታ፣ እና ዘበግዱር በክርስቶስ አምነው፣ ተጠምቀው ክርስቲያን ሆኑ (ጊዲ 427-430)። ቅዱስ ፍሬምንጦስ ቅዱሳት መጻሕፍትን ከሲራክ፣ ከዕብራይስጥ እና ከግሪክ ወደ ግእዝ ተተርጉሟል። የድሮውን የሳባ አጻጻፍ ስልት ከግራ ወደ ቀኝ ወደ አሁኑ ዘይቤ ለውጦታል። በተጨማሪም, ከ 2 ኛ እስከ 7 ኛ ባለው ነጠላ የሲሎቢክ ቅደም ተከተል ላይ የሲላቢክ ትዕዛዞችን ጨምሯል.

ከአባ ሰላማ ዘመን በኋላ እስከ 20ኛው መቶ ክፍለ ዘመን መጀመሪያ ድረስ ወደ ኢትዮጵያ የሚመጡት የግብፅ ጳጳሳት ብቻ ነበሩ። ነገር ግን በሁለት አጋጣሚዎች መካከል አቡነ ተክለ ሃይማኖት እና አቡነ ፊልጶስ ጳጳስ ሆነው ተሹመዋል። የግብፅ ጳጳሳት ለሀገሩ ሕዝብ፣ ባህልና ቋንቋ እንግዳ ስለነበሩ አገልግሎታቸው ሹመት በመስጠት ላይ ብቻ የተወሰነ ነበር። ሌሎች የቤተ ክርስቲያን ጉዳዮች በኢትዮጵያውያን መነኮሳትና ሊቃውንት ተካሂደዋል። ስለዚህም የኢትዮጵያ ቤተ ክርስቲያን የራሷ የሆነ ሥርዓተ ቤተ ክርስቲያን፣ ካሪካለምና ትውፊት ነበራት አሁንም አላት።

ምንጭ አዲስ አበባ ሀገረ ስብከት ድህረ ገጽ